مفهوم NEET مدت زیادی نیست که در بسیاری از کشورها به‌عنوان شاخص کلیدی برای ارزیابی سیاست‌های آموزشی، مهارتی و اشتغال نوجوانان و جوانان به کار می‌رود. ایران نیز از کشورهایی نیست که به این شاخص نیاز نداشته باشد. امروز با توجه به تعاریف وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان بین‌المللی کار می‌توان NEET را به‌عنوان جوانان 15 تا 29 ساله تعریف کرد که در چهار هفتۀ منتهی به آمارگیری مشغول تحصیل، مهارت‌آموزی یا کار نیستند. البته باید توجه داشته باشیم که NEET با «بیکاری» متفاوت است. اختلاف این دو در این است که زنان خانه‌دار، سربازان، معلولان و کسانی که از خانوادۀ خود مراقبت می‎کنند جزو NEET به شمار می‌روند؛ اما ممکن است در زمرۀ بیکاران محسوب نشوند.
طی دو دهۀ گذشته، تحقیقات وسیعی در رابطه با NEET و بیکاری جوانان در جهان صورت گرفته است. این تحقیقات به بسیاری از جنبه‌های این گروه پرداخته‌اند؛ اما در ایران تحقیقات چندانی در این خصوص انجام نشده است؛ حتی برای معادل‌سازی اصطلاح NEET، از واژه‌های چون بی‌شغل، بی آموزش و بی‌مهارت و حتی علاف استفاده کرده‌اند که هیچ‌کدام بار معنایی NEET را نمی‌رسانند. به‌علاوه، برخی از تحقیقاتی که در ایران به بیکاری جوانان پرداخته‌اند، غالباً مشکل را از بخش تقاضای کار دانسته‌اند؛ درحالی‌که بر اساس نتایج بیشتر تحقیقات خارجی، بخش عمده‌ای از مشکل بیکاری جوانان ترک تحصیل‌کرده از سمت عرضۀ کار است.

پرداختن به مفهوم شاخص NEET از جهات علمی و کاربردی می‌تواند تأثیرات مثبتی در شناخت جوانان بیکار در ایران داشته باشد و در روند شناسایی عوامل بیکاری و رفع آن نقش مؤثری در جامعه ایفا کند.

امروزه شاخص NEET از شاخص‌های اصلی در ادبیات بازار کار محسوب می‌شود. به‌طوری‌که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهت شناسایی وضعیت جوانان بیکار، فارغ‌التحصیل و فاقد مهارت از شاخص NEET بهره می‌برند تا درنهایت با آمار دقیق به‌دست‌آمده، سیاست‌های رفاهی خاصی برای این گروه از جوانان در نظر بگیرند؛ اما در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و اقتصادی ایران توجه چندانی به آن نشده است. درنتیجه، نمی‌توان به شناسایی دقیق وضعیت NEET ها دست‌یافت و بر اساس آن برنامه‌ریزی‌های لازم جهت رفع این مشکل را اتخاذ کرد.
پرداختن به شاخص NEET از جهات علمی و کاربردی می‌تواند تأثیرات مثبتی در شناخت جوانان بیکار در ایران داشته باشد و در روند شناسایی عوامل بیکاری و رفع آن نقش مؤثری در جامعه ایفا کند. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد که علاوه‌ بر تلاش‌های سازمان بین‌المللی کار (ILO) که به گردآوری آمارهای NEET ‌پرداخته‌اند، محققان زیادی از کشورهای مختلف به پژوهش‌های ارزشمندی در این حوزه اقدام کرده‌اند؛ اما این موضوع در ایران، به‌ویژه در بخش تحقیقات اجتماعی چندان بحث نشده است. علاوه براین، سیاست‌گذاران به افزایش این گروه، تأثیرات آن‌ها بر بازار کار و وضعیت کلی اشتغال NEET کمتر توجه کرده‌اند. در دهۀ 90 «مرکز آمار ایران» و «مرکز آمار و اطلاعات راهبردی» وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تلاش کرده‌اند تا شاخص NEET را در ایران بررسی کنند. برای نمونه، بر اساس آمارهای ارائه‌شده، این شاخص نسبتاً باثبات بوده و بین ۳۰ تا ۳۵ درصد جوانان کشور جزء جمعیت NEET بوده‌اند. درحالی‌که بررسی آماری سازمان بین‌المللی کار (ILO) نشان می‌دهد که نرخ NEET در کشورهای توسعه‌یافته، در بازۀ ۲ تا ۱۰ درصد قرار دارد و کشورهای آفریقایی ازنظر نرخ NEET صدرنشین‌ هستند. بر اساس این گزارش، در سال ۲۰۱۹ میلادی ۲۷.۹ درصد از جوانان در کشور شاغل، در حال تحصیل و مهارت‌آموزی نیستند، درنتیجه، جز جمعیت NEET قرار دارند. این شاخص برای زنان کشورمان وضعیت به‌مراتب بدتری دارد. به‌طوری‌که این نرخ در سال مذکور برای مردان ۱۵.۹ و برای زنان ۴۰.۴ درصد است.
علاوه براین، بر اساس گزارش‌های منتشرشده، نرخ NEET در سال ۱۳۹۵، به ۲/ ۳۶ درصد رسید؛ یعنی تعداد آن‌ها بیش از ۴ میلیون و ۲۹۰ هزار نفر در سال ۹۵ بوده است. هرچند بر اساس گزارش وزارت کار، این نرخ نسبت به سال ۱۳۹۰ بیش از ۲ درصد افزایش‌یافته و با روند نزولی در این سال‌ها طی شده است.
نکته جالب اینجاست که این آمار برای مردان روند تقریباً باثباتی داشته و تغییر چندانی در آن ایجاد نشده است. این در حالی است که طی 5 سال اخیر نرخ NEET در مورد زنان با کاهش ۱/ ۴ درصدی مواجه بوده است. نرخ مذکور در سال ۱۳۹۵ برای زنان کشور، معادل ۴۹ درصد گزارش‌شده که بیش از ۲ برابر مردان است. درواقع، تعداد زنان غیر شاغلی که در حال تحصیل یا مهارت‌آموزی نیستند، به‌طور نسبی بیشتر از مردان است. نرخ NEET طی سال ۹۷ در ایران نزدیک به ۳۰ درصد (جمعیتی برابر ۳٫۱ میلیون نفر) بوده‌ است. این بدان معنی است که ۳۰ درصد از جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله مشغول فعالیتی، مهارت‌آموزی و شغلی نبوده‌اند.

جدای از آمار بالای NEET در ایران، برخی استان‌ها نیز در وضعیت بسیار نامطلوبی قرار دارند. برای نمونه، طبق داده‌های سرشماری سال 1395 (آخرین آمار استان‌ها)، استان سیستان ‌و بلوچستان با نرخ حدود 48.2 درصد در رتبۀ اول کشور، گلستان با نرخ 44 درصد در رتبۀ دوم، هرمزگان با نرخ 43.8 درصد در رتبۀ سوم، کرمانشاه با نرخ 42.8 درصدی در رتبۀ چهارم، لرستان با نرخ 42.1 درصدی در رتبۀ پنجم، آذربایجان غربی با نرخ 41.7 درصد در رتبه ششم، خوزستان با نرخ 41.2 درصدی در رتبۀ هفتم، کردستان با نرخ 41 درصدی در رتبۀ هشتم، همدان با نرخ 40.1 درصدی در رتبۀ نهم و اردبیل با نرخ 39.6 درصدی در رتبۀ دهم قرار دارند. خراسان‌ شمالی، چهارمحال‌ و بختیاری، زنجان، بوشهر و خراسان رضوی دیگر استان‌هایی‌اند که نرخ در NEETمیان آن‌ها بالاست. همچنین در کنار استان‌های مذکور که بالاترین نرخ NEET را دارند، استان‌ سمنان با نرخ 22.6 درصد، یزد با نرخ 25.1 درصدی، اصفهان با نرخ 25 درصد و تهران با نرخ 28.1 درصد کمترین نرخ NEET ها را داشته‌اند. براساس پراکندگی این آمارها به نظر می‌رسد که می‌توان میان نرخ بالای فقدان اشتغال، مهارت‌آموزی و تحصیل و وضعیت توسعه و جغرافیا پیوند مهمی برقرار کرد.

پژوهش‌های انجام‌گرفته دربارۀ NEET

همان‌طور که بیان شد، دربارۀ شاخص NEET در ایران پژوهش قابل‌تأملی صورت نگرفته است و تنها می‌توان به چند مقاله علمی اشاره کرد که در مجلات دانشگاهی منتشر شده‌اند. از میان پژوهش‌هایی که به‌طور مستقیم در فضای علمی کشور به موضوع NEET پرداخته‌اند، می‌توان از مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی NEET و مؤلفه‌های زمینه‌ساز آن در ایران» (هزارجریبی و سبحانی،1397) نام برد. این تحقیق به دنبال پاسخگویی به این سؤالات است که NEET در ایران چه تعریفی دارد و چه کسانی را در بر می‌گیرد؟ مؤلفه‌ها و عوامل زمینه‌سازNEET در ایران کدام‌اند و تأثیر آن‌ها چگونه است؟ در بخش چکیدۀ این مقاله آمده است: «بیکاری جوانان یکی از مسائل مهم و اساسی مبتلابه نظام سیاست‌گذاری اجتماعی در کشور است و یکی از مفاهیم اصلی در بررسی این مسئله مفهومNEET  است که به جوانانی اشاره دارد که درجایی شاغل نبوده و در حال تحصیل یا مهارت‌آموزی نیستند…» این پژوهش با هدف ارائۀ تعریف مفهومNEET  و زیرگروه‌ها و بررسی مؤلفه‌های زمینه‌ساز آن در ایران به انجام رسیده است. در نتیجه‌گیریِ این تحقیق، برای کاهش میزان بیکاری جوانان توصیه‌شده است که قبل از هر چیز باید عواملی را شناخت که باعث بروز مشکلاتی برای ورود جوانان به بازار کار می‌شوند. با شناسایی این عوامل، سیاست‌گذاران کشور مبنایی در زمینۀ چگونگی مداخله در بازار کار به‌منظور متعادل کردن عرضه و تقاضا در اختیار خواهند داشت. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نرخNEET  در ایران حدود 23 درصد بوده که سهم زنان حدود 5/2 برابر مردان است که در بین زنان 29-25 ساله بیش‌تر از سایر گروه‌های سنی دیده می‌شود (2/43 درصد). افراد 29-25 ساله‌ای دارای تحصیلات کارشناسی و بالاتر، بیشتر در معرضNEET شدگی قرار دارند. زندگی در مناطق دور از مرکز و یا مهاجرت از روستا به شهر یا از شهرهای بزرگ به‌ کلان‌شهرها از دیگر مکانیسم‌های NEET شدن جوانان است. علاوه بر این، سازوکارهای دیگرNEET شدگی عبارت است از: عامل سیاسی نظیر سیاست‌های توسعه‌ و پیامدهای آن‌، سیاست‌های جمعیتی و آموزشی نامناسب، اجرای نادرست طرح‌های اشتغال ازجمله وام خوداشتغالی، تأسیس بنگاه‌های کوچک و متوسط زودبازده و شکست طرح کارورزی. این مؤلفه‌ها از عوامل ساختاری‌اند که در سال‌های اخیر منجر به افزایش NEET در جمعیت ایران شده است.
مقاله «وضعیت جوانان غیر شاغل که در حال تحصیل یا مهارت‌آموزی نیستند (شاخصNEET)» (میرفلاح‌نصیری، دل‌ عظیمی و طاهری پور، 1399) از دیگر مقالات قابل‌توجه است که به اهمیت استفاده از شاخص NEET در بازار کار اشاره کرده است و بیان می‌کند که این شاخص مناسب‌ترین معیار برای نشان دادن واقعیت‌های اقتصادی در حال ظهور است که با خطر بیکاری و کمبود فعالیت روبه‌رو است. این مطلب، بیانگر توجه به جوانانی است که تمایلی جهت پیوستن به بازار کار ندارند. این مقاله بر اساس داده‌های سرشماری عمـومی نفـوس و مسکن در سال ۱۳۹۵، وضعیت جوانان بیکاری را که درحال تحصیل یا مهارت‌آموزی نیستند، در سطح کشوری و استانی مطالعه کرده است. به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۵، ۳۶٫۲ درصد جوانان کشور شاغل، در حال تحصیل و در حال کسب مهارت نبوده‌اند. این میزان برای مردان، حدود ۲۴٫۰ درصد و برای زنان ۴۹٫۰ درصد است. مقالۀ دیگری با عنوان «نگاهی به جوانان علاف در ایران» (هرندی، فیروزی و جوادی، 1387) ازجمله پژوهش‌هایی است که به موضوع NEET پرداخته است. این مقاله بیانگر میزان جوانان غیرفعال و غیر محصل است که در ادبیات بین‌المللی بازار کار تحت عنوان «جوانان علاف» شناخته می‌شوند و به‌عنوان بخشی از جمعیت جوانان آسیب‌پذیر تلقی می‌شوند که روال طبیعی گذار از تحصیل به کار را طی نکرده‌اند. مقالۀ یاد شده، با تشریح ویژگی‌های اجتماعی و اقتصادی این گروه، تصویری از بخش پنهان نیروی کارِ بالقوه ارائه می‌دهد. به این منظور، در این پژوهش اطلاعات فردی و خانواری مربوط به جوانان 24-15 سالۀ کشور تحلیل و بررسی شده که از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385 حاصل‌شده بود. درنهایت، این مطالعه نشان داد که نزدیک به 30 درصد جوانان کشور «علاف» هستند. علاف در اینجا به این مفهوم به‌کاربرده شده که این جوانان به تحصیل اشتغال ندارند، کار نمی‌کنند و به دنبال کار نیز نیستند. این مطلب، نشان‌دهندۀ به هدر رفتن بخش فراوانی از بهترین سرمایه‌های انسانی کشور است. صرف‌نظر از مقالات دانشگاهی فوق، گزارشی با عنوان: «این بمب ساعتی را جدی بگیرید» نوشته «مهدی عبداللهی» به این موضوع پرداخته است. در این گزارش به بررسی تعریف و وضعیت NEET ها و به‌خصوص افزایش آمار هرروزۀ جوانان بیکار که بر اساس شاخص NEET شناسایی‌شده، پرداخته‌شده است. در بخشی از این گزارش به رتبۀ ایران در میان کشورهای دیگر اشاره شده است. به‌طوری که بر اساس بررسی داده‌های آماری سازمان بین‌المللی کار (ILO) دربارۀ آمار NEET ها در سال 2018، ایران در رتبۀ 27 جهان قرار دارد که طبق داده‌های آماری وزارت کار و همچنین داده‌های سازمان بین‌المللی کار (ILO) 29.7 درصد از جوانان 15 تا 24 سالۀ ایران طی سال 97 در ردیف NEET قرار دارند.

سخن آخر

نکتۀ قابل‌تأمل در میان تمام این آمارها، مقالات و شاخص‌ها، نقش مهم جوانان در ساختار جامعه و تأثیرگذاری آنان در مؤلفه‌های اقتصادی و اجتماعی کشور است که باید سیاست‌گذاران به افزایش اشتغال و کاهش بیکاری جوانان اهمیت دهند؛ تا بیش از اینکه شاهد NEET باشیم، حضور پررنگ و با نشاط جوانان را در جامعه مشاهده کنیم.