مدل‌های حیات شبانۀ تهران

حیات شبانه در شهرهای مختلف متفاوت است. هر شهری حول یک ایدۀ مرکزی می‌گردد و با توجه به فرهنگ و جغرافیای هر شهر، مدل‌های گوناگونی از زیست شبانۀ شهری می‌توان تعریف کرد. در مورد حیات شبانۀ تهران (و با تسامح کرج) می‌توان دو محور تعیین‌کننده را در نظر گرفت: محور طبقاتی و فضا.

محور طبقاتی بر اساس دهک‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند: طبقات برخوردار، متوسط و طبقۀ فرودست جامعه.

در محور فضا هم دو نوع استفاده از فضا را می‌توان ترسیم کرد: یکی استفاده‌های ‌برنامه‌ریزی‌شده از فضای شهری؛ یعنی مدیریت شهری، خدماتی را به‌صورت هدفمند برای زیست شهروندان مهیا می‌کند و شهروندان هم از فضا در همان مسیری که برنامه‌ریزی شده است استفاده می‌کنند. دیگری، استفادۀ تاکتیکی از فضای شهری؛ یعنی شهروندان از فضاهای شهری، خارج از چهارچوبی که برای آن تعریف شده است استفاده می‌کنند.

به‌طورمثال، اتوبان برای عبورومرور خودروها ساخته می‌شود و جهت زیباسازی شهر، اطراف اتوبان درخت‌کاری می‌کنند. شهروندان در استفادۀ برنامه‌ریزی‌شده از اتوبان‌ها برای رفت‌وآمد بهره می‌برند. اما وقتی فضای سبز اطراف اتوبان محلی می‌شود برای جمع‌شدن عده‌ای برای مصرف مواد، دیگر اتوبان و فضای سبز آن از کارکرد برنامه‌ریزی‌شده خارج می‌شود و شهروندان از آن استفادۀ تاکتیکی می‌کنند؛ به‌نوعی فضا را بازتسخیر می‌کنند، کاربری را به نفع خودشان تغییر می‌دهند. در مثالی دیگر می‌توان به پل سیدخندان اشاره کرد. این پل در استفادۀ برنامه‌ریزی‌شده برای مقاصد ترافیکی احداث شده است، اما از ساعت دوازده به بعد چند دکۀ کباب‌فروشی و سیگارفروشی و چای‌فروشی مستقر می‌شوند و فضا را برای دست‌فروشی بازتسخیر می‌کنند.

حال اگر سه محور طبقات جامعه را در کنار دو محور فضا باهم بررسی کنیم، مختصات زیست شبانه قابل ترسیم است؛ یعنی می‌توان بررسی کرد که طبقات مختلف چگونه و در چه جاهایی و به چه میزان از فضای شهری بهره‌وری تاکتیکی و برنامه‌ریزی‌شده می‌کنند. نمونۀ برجستۀ این دو نوع استفاده را می‌توان در طرح بزرگراه نواب دید. طرح نواب هرگز نتوانست اهداف برنامه‌ریزی‌شدۀ خود را به‌طور کامل محقق کند و درعوض به یک فضاسازی عمده برای استفادۀ تاکتیکی طبقات فرودست بدل شد.